Bitácora dos escapados.

Os acontecementos e conflictos políticos ocurridos a finais da década dos anos 30 provocaron na xente de Galicia medo e desconcertanza. A xente non entendia ese novo goberno e non entendía as razons da guerra, por iso a maioria dos homes e sobre todo os mozos fuxiron ao monte os primeiros días da guerra

pensando que o conflicto duraría un par de días ou uns meses.

Pero non foi así e a situación prolongouse anos e anos, e as consecuencias acabaron sendo fatais para esta xente.

A estes homes se lles coñece por esta zona co nome de “escapados”, xa que por medo a guerra ou por ser republicanos e verse en perigo, botaronse cara a vida no monte. Xeralmente esta era xente normal, da parroquia, que ainda que fuxia seguia tendo contacto coa súa familia e voltaba a casa en busca de comida,

ainda que o risco era moi peligroso , porque si a Garda Civil os collia seguramente fosen fusilados ou encarcelados.

Pero non so era xente común, por esta zona tamen era comun encontrarse con militares vestidos de traxe e con galóns e condecoracions no medio do monte. Estes militares eran os que estaban a favor da República ,e para evitar a morte fuxiron cara o

monte. Estes homes condecorados facian reunions e planeaban estratexias no monte , e cando te encontrabas con eles pedianche algun alimento e explicaban a sua causa. Non tiñan un lugar fixo

como a xente escapada do lugar, senon que estaban por algun pouco tempo en cada lugar.

Os homes que por desgracia eran atopados, eran procesados polas armas. Xeralmente eran fusilados nas portas dos ceminterios, nos muros das iglesias ou no medio do monte. Os seus corpos eran soterrados nos cementerios civis pola familia ou polos propios veciños, para non deixalo ali tirado. Ainda que os escapados de Sillobre tiñan maior sorte. O cementerio estaba dividido en duas partes, a parte catolica, mais grande, e a parte civil, destinada aos nenos sen bautizar e a xente non creente.

Contase que en Marraxon apareceu un home cun tiro na cabeza, e ao preguntarenlle ao cura donde o enterraban este respondeu: -No catolico, que non é un animal.

Tamen outros escapados como un tal Parará estaba soterrado no católico, e cando meus abuelos eran pequenos, eran os cativos quenes alumeaban a sua sepultura.

E curioso pero non había mulleres escapadas.

"Anécdotas"

Ahora vou contar unha serie de anécdotas que recordan meus abuelos.

-Parará era un fugitivo que procedia de Franza que andaba pola zona de Sillobre e que non facia mal a xente, pero que por delatar aos compañeiros doutro grupo de Taboada , estes tomaron represalias e o mataron no Cal do Foxo.

-Conta meu abuelo que o seu pai un dia baixaba para traballar e o pararon un grupo de tres homes e lle pediron que fose a casa dun veciño que era seu compadre e manexaba diñeiro para pedir cartos.

Meu bisabuelo negouse e lle puxeron o revolver na cabeza, e un dos tres dixo que o deixaran, que estaba casado cunha persoa coñecida e que a deixaran. Tan so lle levaron o almorzo, un xurelo

e unhas patacas cocidas.

- Recorda meu abuelo a homes vir de noite beber o pozo e este preguntarlle a sua abuela quenes eran e esta lle decia que se metera para dentro. Estes homes petaban a porta e pedian algo de comer e se lles daba por medo , e os aos homes que había na casa iban para o piso da riba e lles falaba a abuela de meu abuelo.

Tamen intentaron vir comer un ano polo día do patrón.

-Nunha ocasión tres escapados se acercaron Pedro Fernandez, que era o dono da compañía eléctrica daquel momento que surtia a Fene. Os escapados,que eran traballadores da sua empresa pedironlle cartos e mandaron levalos a canteira do Reboredo. Este home dixollo a Garda Civil e cando viñeron traer os cartos os fusilaron. Dous destos homes se chamaba Yoyo e outro Pereira, e foron arrastrados desde a canteira hasta a porta do cemiterio e foron enterrados no católico.

-Nunha ocasión meus bisabuelos chegaron a un monte entre San Marcos e Magalofes e atoparon a uns homes vestidos de uniforme e con maquina de escribir redactando a algo e se acercaron a eles.

Estes explicaron quenes eran e lles pediron que lles levasen algo de comer , que iban estar uns dias pola zona. Meus bisabuelos explicaron a situacion da sua casa e quedaron en levar algo, pero acabaron de cargar o carro e non volveron por ali nuns cantos dias.

-Recorda meu abuelo que nun monte da propiedade da casa, se reunian hasta sete parexas da garda civil de diferentes cuarteles e aos que lles tocaba facer a guardia de noite pedian para quedarse a dormir na casa.

Na casa de meu abuelo se teñen quedado moitas veces porque non podias negarte, pero conta que esa noite non durmia nadie.

-Me contaba meu bisabuelo, que uns tios del que eran sordo mudos, non lles deixaban andar sos de noite porque como no oian , tiñan medo de que a garda civil lles mandase parar e que ao non oir a garda lles pegase un tiro.

Ahora vou falar das anecdotas de miña abuela que naceu no ano 1935.

-Di miña abuela que os escapados foro malos para moita xente, porque iban cenar a casa da xente e logo subian cas rapazas da casa para as habitacions e asi naceron moitos fillos.

Tamen eran malos porque lle roubaban a xente e te comprometian porque o colaborar con eles eras un traidor

Di miña abuela: -Que alivio cando os mataron a todos!

-Un 18 de xullo de 1950 os escapados estaban en Fene na casa dun tal Pereiriña , o que fora asasinado na canteira, pois os compañeiros escapados se cadaron na casa dos pais do asesinado.

Pois ese día a garda civil matou a 4 escapados dos 8 que eran no grupo. Neste lugar habia duas casas pegadas, e fixeron un tunel que comunicaba as duas casas, así cando viñan os gardas cruzaban

dunha pa outra.

Pero ese día as 8 da maña os colleron e os mataron, como os escapados se viron acorralados non saliron da casa e os gardas prenderonlle lume as casas, no obstante a garda civil xa lles collera a pista o día do Carme, pero ao ser o patrón de Fene os

deixaron pasar.

Os outros 4 compañeiros seguirón por ahí , e un destes chamado Tocho, era primo de miña abuela. Por culpa dese parentesco na casa de miña abuela vivian angustiados , porque a garda civil os

vixilaba. Tocho e os seus compañeiros viñan comer aquí e comian todo canto habia e incluso se querian quedar a dormir, e o pai de miña abuela lles dixo que no, que tiña fillos pequenos. Un deles respondeu: -Los pequeños no se van enterar, y a los mayores se les hace callar.

Pasaron os días desde o 18 de xullo, e viñeron varios días mais, e este parente petaba na porta e decia que estaba solo pero era mentira.

Pero o 31 de agosto do ano 50, estes catro estaban no Puntal, nun tellado tomando o sol. A garda civil xa os tiña vixilados e as 12 da maña os abatiron no tellado.

Para a familia de miña abuela foi un gran alivio esta morte.

-Un tal Segundo Vilaboy, que se escapou por ser afiliado dun partido, no mes de maio o pasearon polos camiños de Sillobre coa cara toda vendada para que delatase nas casas donde o axudarón, pero este foi legal e non sinalou a nadie, polo que foi pasado polo garrote vil en Ferrol. A este home o axudaba unha señora e mais o seu marido, o que tamen mataron antes que el por colaborar con eles. A muller deste, Aurorita, lle preguntaron porque non poñia luto polo home e ela respondeu: -Por mi marido ya hay bastante gente de luto.

En resume,a xente quedou moi tranquila cando os mataron a todos, polo medo que supoñian. Así que no ano 1950 se pode dar por finalizada a historia dos escapados es Sillobre.

Apelidos comúns de escapados eran: Eibe , Carbon, Vilar, e case todos da zona de Reguela.

Toda unha vida.

Historia de Evaristo Moreira Novo

Evaristo Moreira Novo nace na parroquia de Sillobre o día 22 de decembro de 1914. Fillo de Nicolás Moreira Lopez e de Andrea Novo Echevarria, nace no seo dunha familia moi humilde de pais labradores. Ten un irmá maior, chamado Antonio co que traballará posteriormente.

A sua infancia trancorre en Sillobre, no que o seu avó materno, Jose Novo, lle da clase , xa que este impartía clases na súa casa . Tamen tiña que traballar nas tarefas do campo para a subsistencia.

No ano 1936, con motivo da Guerra Civil, o Bando Nacional o chama ao fronte e ten que partir cara a guerra. Foi destinado en Teruel, donde estaban nun campamento dedicado a facer trincheiras para protexerse do bando Republicano. Destaca unha anécdota que él nos contaba na que facia moito frio e estaban ao lado dun río que se conxelaba e  se podia andar por el , e enton cando se peinaban os pelos se lles conxelaban de peinarse con auga.

Sobrevive a guerra e volve para a súa casa e comeza a traballar de ferreiro na propia casa con seu irmá. A forxa, daba cartos para sobrevivir.

No ano 1942 , despois de un tempo de mozos, se casa o 14 de febreiro dese mesmo ano con Maria Dolores Salgado Luaces, filla dunha familia con mais posibles e que non viu con bos ollos ese enlace por ser el unha persoa con menos medios.

Retrato de Lola e Evaristo.

Vanse vivir os dous a casa dos pais del ese mesmo ano.

Tres anos despois nace o 1º fillo deste matrimonio, nace miña abuela, Mercedes Moreira Salgado. E os 17 meses nace o 2º, Antonio.

Miña abuela e seu irmán Antonio.

A modo de anécdota compre destacar que foi un incansable membro da comision de festas do lugar, chegando a ser unhas festas moi destacadas na comarca pola Romería de san Ramón na que os “irmáns moreira” eran moi coñecidos pola subasta e puxa que se facia no descanso da festa con ofrendas como millo, mazás… que ofrendaban o santo.

O principal modo de alimentar a súa familia viña da forxa, que chegou a ser a única en Sillobre e a ser o seu traballo moi recoñecido e moi apreciado pola xente do lugar e da propia comarca, chegando incluso a abastecer unha ferreteria en Pontedeume. A forxa funcionaba por encargas, facendo carros, raños, martillos, fouciños e incluso os mangos dos aperos, que el mismo facia dun xeito curioso. Contabame que ia o monte e selecionaba os castaños pequenos e os doblaba para que tiveran unha curvatura para ser mais comodos traballando. Asi cando o castaño crecia era perfecto para unha picaña e poder picar o monte mais doado.

A forxa tiña gran actividade debido a súa calidade de obra, pero no ano 1969 a causa da morte do seu irmá cesa a actividade desta, ainda que se manten uns meses debido a unhas encargas.

Asi pois comeza a buscar traballo e entra a traballar na canteira do Reboredo en Sillobre, tendo un oficio similar o anterior, apuntando os barrenos e facendo cousas do gremio. Todo esto sempre combinado  co traballo na terra da casa e dos seus animais.

Traballa na canteira ata a sua xubilacion no ano 1976 aos 65 anos.

Despois da sua xubilacion levou unha vida tranquila na súa casa dedicado a súa horta, a atender os seus montes , a coidar os animaliños.

Disfrutando da súa larga vida, tivo 6 netos e 5 bisnetos. Mantivo unha vida tranquila e sin enfermedades notables , sendo unha persoa que nunca estivo ingresada nin perdeu a cabeza.

Foto de familia na boda do seu fillo.

O 1 de decembro de 2010 morre a súa muller Lola quedando el só na súa casa o coidado dos seus.

Finalmente a idade avanzada de 97 anos e conservando claridade abosoluta, morre o 6 de maio do 2012 na súa casa matriz en Sillobre.

Os seus restos descansan xunto os da sua familia no cementerio parroquial de Sillobre.

 

Familia Moreira Salgado.

Epílogo:

Sei que esta historia non ten grandes aventuras nin un gran heroe de grandes azañas. Esta é unha historia simple, de un home que fixo a súa vida a pesar das dificultades e foi capaz de sacar adiante unha familia.

Mais que a  a nota que me poñan, valoro mais o bo rato que pasei recordando a sua vida e recordando anecdotas que el me contaba e que me contou miña abuela.

Mais que un traballo, gustarime que esto fose un pequeno, ainda que moi garimoso homenaxe.

Partida e regreso.

Vida de Manuel Couce Piñón

Comeza esta historia o día 4 de agosto de 1920 no lugar de Placente, no concello de Narón. Fillo de Luis Couce Yañez e Elvira Piñón Varela, de profesión labadores.

Ten 14 irmáns, dos que tres son medios irmáns. O irmá maior emigra para Montevideo, a onde posteriormente emigraran a maioria dos irmans.

A infancia de Manuel transcorre en Sedes onde foi a escola e traballou no campo.

Despois cando deixa a escola aos 17 anos, foi voluntario para Infantería de Marina no Tercio Norte, no que foi o cornetín de banda , onde tocaba o instrumento para facer movimientos e despertar a xente.

Estuvo 7 anos, 3 de mili e 4 de reenganche.

Cando termina a mili, se casa na parroquia de Sillobre, con María Rodriguez Vila, na data do 27 de julio de 1940.

Enlace de Manuel e María.

Logo pide a escedencia e marchou da Marina e marcha para a empresa da Marina Bazan, para obras civiles, onde estuvo dous anos.

Nesta tempo, no ano 1945, nace o unico fillo deste matrimonio, Ángel Couce Rodriguez.

Manuel xa en Montevideo.

Sale de ahí e marcha cara Astano de soldador pero como non daba suficientes cartos, reclamado polo seu irmá Jose Antonio, decide emigrar cara Montevideo. Asi o dia 18 de agosto de 1947, deixando aquí a  súa familia, sae rumbo a Vigo para embarcar alí nun barco que o leva cara Arxentina , nunha viaxe de 18 días.

Chegado alí foi cara a casa do irmá e encontrou traballo de soldador, nun taller de metalurxía co nome “ Castro dobarro”.

Despois de traballar tres meses alí, na parte alta do taller fixeronlle unha vivenda, na que vivía  para vixilar e coidar de aquelo.

Os cartos que se gañaban alí daban para vivir alí,pero debido o cambio de moneda aquí en España era un soldo moi baixo.

Como vía que rico non se ia facer , voltou cara España no ano 1958, pouco mais rico do que se foi, iso si, con percha e falando o castellano.

Posteriormente voltou onda a sua muller e o seu fillo, de onde salira 11 anos atrás.

Día no que chegou de Montevideo.

Volven encontrar traballo nunha empresa auxiliar de Astano, na empresa Ribera Seco por un ano e solicita a entrada en plantilla da propia empresa e é aceptado.

Traballou en Astano ata os 62 anos que se prexubilou.

No ano 1983 se lle descubre un tumor no pulmón, un cancro, debido a que fumaba en gran cantidade, incluso cando se lle descubriu a enfermidade seguiu fumando e chegando a dicir:-Prefiro durar menos que deixar o pitillo.

Asi tras un ano de enfermidade non moi notable ,  morre o dia 27 de octubre de 1984, na sua casa de Sillobre, tras unha gran agonía os ultimos 15 dias.

Os seus restos descansan en Sillobre, xunto os dos seus familiares.

Foto enviada desde Montevideo a súa familia.

Este é o meu resumo da vida do meu bisabó o que por desgracia non tiven o pracer de coñecer e poder escoitar e disfrutar as súas aventuras,que so coñezo grazas o que me conta meu abuelo.

A CULTURA CASTREXA NO CONCELLO DE FENE.

                         

O término Cultura Castrexa aplicóuse a un tipo de ocupación humán en poboados fortificados denominados castros, localizados nun espazo xeográfico moi concreto que se corresponde coa actual Galicia ata Navia en Asturias, e Portugal ata o Douro.

Cronoloxicamente, o inicio da cultura castrexa, podemos situalo entre o final do Bronce e o inicio da Idade do Ferro, dende o século VII a.C ata o século I d.C, momento no que se fusiona coa cultura román, perdurando polo tanto na denominada cultura galaico-román.

O HABITÁT

Os xacementos castrexos de cronoloxía máis antiga tiñan as vivendas contruídas con materiás perecederos. Será no momento de esplendor desta cultura cándo as habitacións se construirán en pedra. A forma varía, poidéndo ser circulares, elípticas ou cuadrángulares. A circular é a máis abundante, situándonos nun momento de influencia do mundo román cándo aparecen as esquiñas en ángulo.

A ECONOMÍA.

A economía dos castros do noroeste penínsular e complexa, basándose na agricultura, ganadería recolección, caza, marisqueo e minería. Ademais debemos engadir a existencia dunha artesanía relacionada coa cerámica, a cestería, o coiro, o tecido, a madeira e a pedra.

Existía mesmamente o comercio a pequeña, media e longa distancia, a través de rutas marítimas, fluviáis e terrestes.

A agricultura é fundamentalmente cerealista, xunguída á recollida de froitos silvestres.

A gandería básase primordialmente nos bovinos e ovicápridos.

A metalurxia castreza tén bastante importancia, estándo favorecía pola abundancia de estaño, ferro, ouro, chumbo e cobre. Destaca a orfebrería, sobre todo os traballos de repuxado, estampado, filigrana e granulado, nos torques, brazaletes, diademas e arracadas.

ESCULTURA.

Na escultura destacan as representacións de guerreiros, e cabezas humáns, así como verracos, serpes, e cabezas de animáis.

Son importantes os elementos decorativos que hai na arquitectura, sobre todo dintéis e xambas de vivendas, así como dos monumentos con Forno, tamé coñecidos como “Pedras Formosas".

ALFARERÍA.

É  una das manifestacións artesanáis con características máis acusadas, da cultura dos castros do noroeste. As excavacións dos xacementos amosan umha gran variedade e cantidade de anacos de cerámica.

O recoñecemento das formas, tipoloxía, feitura, cocción, decoración, axudan a coñecer dún xeito máis fiable o incio, evolución, cronoloxía, influxos, etc..desta cultura.

A cerámica máis antiga está feita a mán, o uso do torno lento indica una evolución, e o torno rápido manifesta o influxo doutras civilizacións, fundamentalmente a tomán.

As decoracións predominantes son as incisións, estampados, aplicación, motivos en S, círculos, meandros, e liñas paralelas e horizontáis.

Hai uns seis mil castros ou construcción castrexas en Galicia, en diverso estado de conversación.

No concello de Fene temos sete castros catalogados: Orra, As Pías, Cardoeiro, Pena do Castro, Prismos, As Escadas, Os Castros de Magalofes.

Ademais existen posibilades de que haxa outros castros no Campo de Marta en Maniños, no Escurial en Limodre e no Río Castro.

Mapa Concello de Fene

CASTRO DE ORRA.

Este castro foi destruído en parte, actualmente hai una casa dentro do recinto. Atópase en Orra, na parroquia de Sillobre.

O diámetro maior do castro mide 100 metros, o menor 80 metros. O segundo muro mide uns 100 metros e o muro destruido 15 metros.

A croa deste castro foi aplanada para facilitar o cultivo porque tiña un montículo no medio. Una parte do muro foi tirada para facer un camiño de entrada á casa e alí foi ondea toparon tres soleiras de muíño, e fusaiolas. A pesar de todo, a croa ten o muro case intacto.

As Pías.

Atópase no lugar nomeado As Pías, actualmente repousa baixo os estaleiros de Astano, pero sábese que podería ser un castro. Pénsase tamén que podería ser un lugar de sacrificios, onde había moitas pías de sacrificio, as cales recorda a xente.

Sería un castro de beiramar, onde apareceron recentemente, abondosos restos de vasos e ánforas de arxila.

Castro de Cardoeiro.

O Castro de Cardoeiro encontrase derribado no noventa por cen, foi derruído no ano 1970 debido a un aplanamento do terreo para zona urbana e para os estaleiros de Astano.

Está situado nun monte na parraquio de San Estevo de Perlío.

Cando foi arrasado pola pá mecánica o grupo de “operación Rescate” de Fene e algún particulares recolleron abondosos restos de cerámica muíños, cunchas, ósos, etc…

Pena do Castro.

Sitúase na Pena do Castro na parroquia de Barallobre a una altura de 132 metros.

Era un lugar onde había unha pena de sacrificios que co tempo foi utilizada para as edificacións do lugar.

Na Segunda República estiveron alí un mestre e os seus alumnos, e deixaron bastantes furados e cousas derruídas. A zona que corresponde á croa tiña unha antena de televisión nunha pena.

Onde está situado ten un bon mirador dende o que se pode contemplar toda a ría de Ferrol e o Monte de Marraxón.

O muro de Croa está feito de laxe de pizarra e terra, mentras que o segundo muto está feito de terra.

Castro de Prismos.

Este Castro esta situadonun monten na parroquia de Maniños, é un dos castros máis completos que temos, e conserva bastante ben tódolos seus elementos, un pouco ocultos pola matogueira.

Os muros son bastantes altos, sobre todo pola parte norte. Teñen pedra e terra. Pola zona Leste da croa teñen un metro e medio de ancho, e pola zona norte teñen catro metros de altura aproximadamente.

Castro das Escadas.

Tamén situado na parroquia de Maniños, nun lugar chamado A Gatita, a unha altura de 32 metros, econtrase o Castro das Escadas na beiramar, xunto a un acantilado que o defende, ademais do muro semianular.

É un castro ribeireño, a croa do castro ten forma elíptica á cal van ampatar dous muros que sobrepasan o círculo.

Este castro ten dúas entradas. Todo o casto (sin contar co muro da zona norte) ten unha lonxitude de 450 metros.

Os Castros.

A pesar de se chamar Os Castros, só se pode atopar un castro.

Situado nun monte a 300 metros na parroquia de Magalofes, este momte ten unha forte pendente, e pola parte sur presenta cinco muros concéntricos. Pola parte norte ten un terreo, a partir da coroa, que presenta laxe e pizzara solta. Este mesmo terreo, pola parte máis baixa, por onde esta cultivado, ten un pequeño regato.

É prácticamente imposible chegar á mesma croa, debido ós toxos que están moi erguidos e espesos.

Debido a pouca documentación existente no concello de Fene sobre os nosos Castros non puiden ampliar máis este tema,nin con imaxes nin con outro tipo de documentos.

Fago un chamamento o noso concello para que na nosa biblioteca poidamos atopar máis información sobre temas dos séculos pasados do noso concello.

El samaín y sus origenes celtas.

Samaín es una celebración de origen celta que el cristianismo reconvirtió en el Día de Todos los Santos pero lo cierto es que el origen y la esencia de esta celebración es celta y pagano. Esta fiesta llevaba unas décadas olvidada, pero en los últimos años se está volviendo a recuperar gracias al trabajo realizado en las escuelas y en varios ayuntamientos de Galicia. 

    La noche del 31 de octubre comienza el Año Nuevo celta, acaba el verano y entra el invierno. En esta noche las ánimas de los muertos atraviesan la puerta que separa el mundo de los vivos y de los muertos y visitan las casas de sus familias para calentarse y tomar algo de alimento. El calendario celta dividía el año en dos partes, la mitad oscura comenzando en el mes de Samonios (lunación octubre-noviembre), y la mitad clara, a partir del mes de Giamonios  (lunación abril-mayo). Se consideraba que el año empezaba con la mitad oscura, así Samonios se convertía en el año nuevo celta. Todos los meses comenzaban con la luna llena y la celebración del año nuevo tomaba lugar durante las «tres noches de Samonios», la luna llena más cercana entre el equinoccio de otoño y el solsticio de invierno. Las lunas llenas marcaban el punto medio de cada mitad del año durante las cuales se celebraban festivales. El calendario de Coligny marca la luna de pleno verano, sin embargo, omite la de pleno invierno. El calendario fue diseñado para alinear las lunaciones con el ciclo agrícola, y la posición astronómica exacta del Sol se consideraba menos importante.

En la Irlanda medieval, Samaín permaneció como la principal festividad, celebrada con una gran asamblea en la corte real de Tara, durando tres noches, consistente con el testimonio galo.

La festividad céltica del Samaín se describe como una comunión con los espíritus de los difuntos que, en esta fecha, tenían autorización para caminar entre los vivos, dándosele a la gente la oportunidad de reunirse con sus antepasados muertos. El Ciclo de Ulster está salpicado de referencias al Samaín. Muchas de las aventuras y campañas emprendidas por los personajes comienzan en la fiesta de la noche de Samaín.  Esta fiesta de los espíritus era una de sus fiestas principales, pues celebraban lo que para los cristianos sería el «cielo y la tierra» (conceptos que llegaron solo con el cristianismo). Para ellos el lugar de los espíritus era un lugar de felicidad perfecta en la que no había hambre ni dolor. Los celtas celebraban esta fiesta con ritos en los cuales, los sacerdotes druidas, sirviendo como medium, se comunicaban con sus antepasados esperando ser guiados en esta vida hacia la inmortal. Se dice que los «espíritus» de los ancestros venían en esa fecha a visitar sus antiguos hogares.

O arte rupestre en Galicia

Na prehistoria galega destaca pola sua particularidade o arte rupestre. Consiste en grabados sobre rocas ao aire libre . Teñen una característica geométrica que se distingue pola sua tendencia a línea curva. Estes grabados se chaman comúnmente petroglifos ou insculturas, que son dibuxos moi sobrios debido a que están esculpidos en roca moi dura como o granito.

As duas técnicas empregadas polos primitivos son a abrasión e percusión.                                    

  A abrasión consiste en un surco en forma de u, aberta e cos bordes suavizados.                            

E por percusión presetan os trazos en forma de v ou u e cos bordes en forma de arista.

• Tipoloxía e distribucion: 

         

Non hai unha tipoloxía valida porque moitos dos grabados escapan a calquer tipo de clasificación, aínda que podemos distinguir unhos tipos fundamentais de grabados:   

• Zoomorfos: (son os cervidos, capridos, equidos...) 

• Debuxos xeométricos curvos:( círculos, espirales, laberintos, soliformes)   

       

•  Debuxos de armas:(espadas, puñales, machados)             

                                                      

•  Debuxos antropomorfos.  

                                                     

•  Debuxos xeometricos:( angulos, rectangulos, cuadrados,…)           

            

• Debuxos idoriformes:( debuxos que representan a deuses, heroes,..)                  

                         

• Distribución e localización:

Non e unha distribución homoxenea, xa que non esta asentada por toda Galicia .  A maior concentración destos grabados encontrase nas zonas costeiras e sobre todo nos vales próximos as desenbocaduras dos rios Ulla e Miño.

• Cronoloxía:

E moi difícil establecer una cronoloxía exacta dos petroglifos. Se cree que as figuras de cervidos estan comprendidas entre o 6000 e o 2000 a.C., mentres que as figuras xeometricas se situan en torno ao 1500 ao 900 a.C., polo que se pode afirmar que aínda que alguns grabados sexan anteriores o periodo megalítico, a maioria iniciaronse na Idade de Cobre, tiveron o seu auge na Idade de Bronce e incluso se chegaran a grabar alguns na Idade de Ferro.